Produkcja wyrobów elektrotechnicznych od samego początku swojej historii obarczona jest szczególną odpowiedzialnością, wynikającą z niebezpieczeństwa porażenia elektrycznego człowieka lub wywołania pożaru. Obecnie na całym świecie, jak i w Polsce jakość i parametry poszczególnych wyrobów określają odpowiednie normy i regulacje. Badaniem zgodności produktów z tymi wytycznymi zajmują się certyfikowane laboratoria.

Początki normalizacji, będącej podstawą oceny jakości, łączą się w Polsce z początkami ruchu stowarzyszeniowego elektryków. Na najwcześniejszym etapie elektrycy zrzeszali się w organizacjach ogólnotechnicznych, lecz już w 1899 r. zawiązała się w Warszawie pierwsza sekcja pod nazwą „Delegacja Elektrotechniki”. Kilka miesięcy później Komisja Przepisowa tej sekcji opracowała „Przepisy bezpieczeństwa dla instalacji o prądzie silnym”. Po odzyskaniu niepodległości, w czerwcu 1919 r. obradował I Zjazd Elektrotechników Polskich, powołujący do życia Stowarzyszenie Elektryków Polskich, które działa do dziś.
W 1925 r., po uprzednim powołaniu Polskiego Komitetu Elektrotechnicznego, Polska została przyjęta do IEC (International Electrotechnical Commission). W 1926 r. powstała europejska organizacja CEE (International Commission on Rules for the Approval of Electric Equipment) – międzynarodowa instytucja ds. atestowania sprzętu elektrotechnicznego.
W latach po I Wojnie Światowej ważną sprawą było również ujednolicenie słownictwa elektrycznego dla całej Polski, powstałej z trzech zaborów. Wiele norm było wówczas tłumaczeniami i adaptacjami norm, szczególnie niemieckich – VDE Vorschriften.
W roku 1933 powstało Biuro Znaku Przepisowego SEP, którego zadaniem było potwierdzanie zgodności wyrobów elektrycznych z wymaganiami Polskich Norm Elektrotechnicznych, opracowywanych i wydawanych w tamtym okresie wyłącznie przez SEP. Prawo do oznaczania wyrobów Znakiem Przepisowym było udzielane w postaci cechy literowej SEP w kole lub lnianej nitki barwy żółtej stosowanej do oznaczania przewodów i kabli. Przykładowo w 1938 r. przeprowadzono łącznie 44 inspekcje w fabrykach i zbadano 586 wyrobów. O prestiżu znaku SEP świadczy fakt, że szereg elektrowni (m.in. Gdańska) wprowadziło na swoim terenie obowiązek stosowania przewodów z nitką SEP. Również w roku 1938 ukazał się nakładem SEP zbiór Polskich Norm Elektrycznych, w postaci książki o objętości 1195 stron.
W okresie międzywojennym dyskutowano w SEP nie tylko nad pracą instytucji do oceny jakości wyrobów, ale zastanawiano się również nad utworzeniem agendy „Dozór Techniczny”, która miałaby za zadanie dokonywanie kontroli prawidłowości instalacji elektrycznych. Kontynuacją tej idei jest zawiązanie w 2012 r. Fundacji Narodowego Ośrodka Bezpieczeństwa Elektrycznego NOBE, założonej wspólnie przez SEP, PIGE i Instytut Elektrotechniki.

Lata PRL (1945-1989)

Już w kwietniu 1945 r. Rada Ministrów powołała do życia urząd o nazwie Polski Komitet Normalizacyjny (PKN) i w porozumieniu z SEP już w 1946 r. reaktywowano Centralną Komisję Normalizacji Elektrycznej. Prace prowadzono w 34 komisjach problemowych. Tendencje centralizmu państwowego doprowadziły jednak w roku 1950 do zmonopolizowania prac normalizacyjnych przez PKN.
Urząd państwowy PKN wszedł w miejsce SEP do IEC, CEE oraz do Stałej Komisji Normalizacyjnej z siedzibą w Moskwie. Z wielkim trudem próbowano wówczas godzić postanowienia organizacji światowych, jak ISA, IEC, z ustaleniami płynącymi z Moskwy.
We wrześniu 1956 r., podczas IX Walnego Zjazdu Delegatów SEP, reaktywowano Biuro Znaku Przepisowego, jako agendę gospodarczą SEP o charakterze naukowo-technicznym, pracującą według zasad pełnego rozrachunku gospodarczego, jednak bez osobowości prawnej. Zanim jeszcze Biuro zostało zorganizowane, minister przemysłu maszynowego wydał zarządzenie w sprawie obowiązku uzyskiwania Znaku Przepisowego SEP dla 37 wyrobów (głównie przewodów, sprzętu elektroinstalacyjnego, sprzętu grzejnego użytku domowego, silników elektrycznych do użytku domowego i innych).

Rys. 1. Znaki KWE, 1, Q

W 1962 r. SEP uzyskał uprawnienia do przyznawania producentom, na określone grupy wyrobów elektrycznych, prawa do oznaczania ich znakami jakości. Jednocześnie przestał istnieć przedwojenny Znak Przepisowy SEP. Wprowadzone zostały oznaczenia „KWE”, „1” oraz „Q” (rys. 1), a dotychczasowa nazwa Biura została zmieniona na Biuro Badawcze ds. Jakości (BBJ). W odpowiedzi na potrzeby rozwijającego się przemysłu, obligatoryjność oznaczenia KWE, a także na zapotrzebowanie na dobrowolne znaki 1 i Q powstały następne laboratoria. Znak KWE oznaczał spełnienie norm polskich przez produkt, znak 1 potwierdzał ponadstandardowe wymagania, a znak Q zaświadczał o światowym poziomie produktu.
Podobne uprawnienia miały w tamtych latach w swoich zakresach działania: Centralne Laboratorium Akumulatorów i Ogniw, Centralny Urząd Jakości i Miar, Instytut Elektrotechniki oraz większe laboratoria przy Ośrodkach Badawczo-Rozwojowych. Znak KWE został w latach 80. zmieniony na obowiązkowy znak B (rys. 2).

Rys. 2. Znak B

W 1978 r. Laboratorium BBJ zostało uznane jako międzynarodowa stacja badawcza w ramach europejskiego programu oceny zgodności wyrobów elektrycznych CEE (International Commission on Rules for the Approval of Electric Equipment), przekształconego w 1985 r. w ogólnoświatowy program IECEE. W latach osiemdziesiątych ubiegłego stulecia, w ramach utworzonego przedstawicielstwa inspekcyjnego Underwriters Laboratories Inc. (największa amerykańska organizacja certyfikująca), pracownicy BBJ przeprowadzali kontrole fabryczne wytwarzanych w Polsce wyrobów elektrycznych przeznaczonych na rynek amerykański.

Lata III Rzeczpospolitej (1990-2013)

W drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych XX w. BBJ zawarło liczne porozumienia dwustronne, o wzajemnym uznawaniu wyników badań i certyfikacji, w tym m.in. z SEMKO (Szwecja) w 1997 r., EZU (Republika Czeska) w 1997 r., MEEI (Węgry) w 1997 r., SIQ (Słowenia) w 1997 r., NEMKO (Norwegia) w 1998 r., VDE (Niemcy) w 1999 r., TÜV (Niemcy) w 1999 r., IMQ (Włochy) w 2000 r. i LCIE (Francja) w 2000 r.
W 2000 r. BBJ zostało członkiem porozumienia CCA (CENELEC Certification Agreement), jak również zostało zaakceptowane jako NCB (National Certification Body), w międzynarodowym porozumieniu IECEE – schemat CB.

Rys. 3. Znormalizowany znak CE

Oznakowanie CE
Po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej 1 maja 2004 roku wyroby przemysłowe, w tym elektryczne, mogły już podlegać swobodnemu przepływowi na wspólnym rynku europejskim, pod warunkiem, że miały naniesiony przez producenta unijny znak CE (Conformité Européenne) – rys. 3. Bez oznakowania CE wyroby polskich producentów nie mogą być sprzedawane na unijnych rynkach, jak również na rynku krajowym. Oznakowanie CE nadawane jest samodzielnie, lecz według różnych modułów postępowania i opis tego wykracza poza ramy tego artykułu. Należy również wspomnieć, że w kolejnych latach rosło znaczenie oraz zakres sfer, jakie potwierdza nadanie znaku CE. Oprócz bezpieczeństwa użytkownika produktu, w wielu wyrobach dochodzą do tego aspekty kompatybilności elektromagnetycznej, energooszczędności, pełnego cyklu życia produktu oraz etykietowania energetycznego.

Rys. 4. Polski znak B – liczba identyfikuje laboratorium

Znak B
Dotychczas obligatoryjny znak B stał się od 1 stycznia 2003 r. znakiem dobrowolnym. Wyłoniły się w związku z tym różne inicjatywy podtrzymujące tradycje krajowego znaku B, uznające utrwalone skojarzenia dobrej jakości gwarantowanej przez niezależną stronę trzecią. Powstało stowarzyszenie Polski Znak Bezpieczeństwa, zrzeszające kilkanaście jednostek badawczych i działające według następujących zasad:
1. Ocena zgodności wyrobów jest prowadzona według modelu, którego podstawowymi elementami są:
• badania wyrobu,
• ocena systemu zarządzania dostawcy,
• nadzór w okresie ważności certyfikatu, obejmujący okresowe kontrole systemu jakości dostawcy oraz badania wyrobów pobranych u dostawcy lub w handlu.
2. Podstawą certyfikacji są wymagania bezpieczeństwa określone w normach krajowych i międzynarodowych oraz w kryteriach technicznych.
3. Badania, których wyniki wykorzystywane są w procesie certyfikacji, wykonują laboratoria badawcze uznane przez Jednostki za kompetentne oraz niezależne od dostawcy i odbiorcy.
4. Jednostki certyfikujące sprawują nadzór nad wydanymi przez siebie certyfikatami poprzez:
• kontrole warunków organizacyjno-technicznych,
• nadzór nad sposobem wykorzystywania certyfikatów przez dostawców,
• badania próbek wyrobów pobranych u dostawcy lub zakupionych w handlu.
5. Certyfikaty wydawane są na okres pięciu lat wraz z licencją na stosowanie znaku.

Rys. 5. Zastrzeżony znak bezpieczeństwa BBJ-SE

Znak Bezpieczeństwa B-BBJ
Biuro Badań Jakości SEP wprowadziło w roku 2006 program certyfikacji na własny Znak Bezpieczeństwa B-BBJ (rys. 5), stosując podobne zasady jego uzyskiwania, jak stosowane przez stowarzyszenie Polski Znak Bezpieczeństwa.

Znaki PCBC
Polskie Centrum Badań i Certyfikacji (PCBC) prowadzi certyfikację, operując własnym zastrzeżonym znakiem B oraz znakiem ekologicznym Eko, a także znakiem najwyższej jakości Q (rys. 6).

Rys. 6. Zastrzeżone znaki PCBC

Tradycja wydawania certyfikatu jakości Q sięga lat 60. i wciąż posiada uznanie w oczach odbiorców. Znak jakości Q oznacza, że wyrób spełnia nie tylko wymagania podstawowe, ale też ponadstandardowe (jakością, walorami użytkowymi, ergonomicznymi, zdrowotnymi, w tym także niższą niż przeciętne materiało- i energochłonnością) i jego jakość jest porównywalna z jakością identycznych produktów renomowanych firm światowych.

Znaki HAR oraz ENEC
W 2004 r. BBJ podpisało umowę HAR (Agreement on the use of a Commonly Agreed Marking for Cables and Cords complying with Harmonised Specifications) i tym samym zostało sygnatariuszem Europejskiego Porozumienia HAR Group. Od tej pory BBJ uzyskało uprawnienia wydawania licencji na wspólny europejski znak HAR (rys. 7) dla kabli i przewodów elektrycznych.

Rys. 7. Znak BBJ-SEP HAR

W 2010 r. BBJ zgłosiło akces do kolejnego europejskiego porozumienia, umożliwiającego jego sygnatariuszom wydawanie licencji na oznaczanie certyfikowanych przez nich wyrobów znakiem ENEC (rys. 8). ENEC to najbardziej prestiżowy ogólnoeuropejski znak certyfikacyjny, potwierdzający zgodność wyrobu z odpowiednimi europejskimi normami EN dotyczącymi bezpieczeństwa sprzętu elektrycznego, w tym sprzętu oświetleniowego i wyrobów AGD. Sygnatariuszem tego porozumienia jest również PREDOM.

Rys. 8. Znak europejski ENEC – liczba identyfikuje laboratorium

Certyfikacja ITE PREDOM
Biuro Cert yfikacji ITE Oddział PREDOM posiada Akredytację PCA nr AC044 i prowadzi certyfikację wyrobów według IECEE for Mutual Recognition of Test Certificates for Electrical Equipment (CB Scheme) oraz w schemacie IECEE dla Wzajemnego Uznawania Certyfikatów z Badań dla Sprzętu Elektrycznego (Schemat CB). Podstawą certyfikacji są normy IEC. Wynikiem certyfikacji jest wydawanie uznanego na całym świecie certyfikatu CB.
PREDOM certyfikuje również zgodnie z zasadami i przepisami określonymi w procedurach i dokumentach operacyjnych CCA Group (CENELEC Certification Agreement). W tym przypadku podstawą certyfikacji są normy EN. Wynikiem certyfikacji jest wydawanie uznanego w całej Europie dokumentu Notification of Test Result (NTR) uznawanego przez europejskie jednostki certyfikujące przy wydawaniu swoich narodowych certyfikatów.

Rys. 9. Znaki akredytacyjne ITE PREDOM

Certyfikacja przez Instytut Elektrotechniki oraz Instytut Energetyki
Instytut Elektrotechniki (IEl) oraz Instytut Energetyki (IEn) również posiadają swoje wydzielone komórki certyfikacyjne, odpowiednio o nazwach:
• Zespół Certyfikacji Wyrobów Elektrycznych przy IEl akredytacja PCA nr AC 168,
• Zespól ds. Certyfikacji przy IEn akredytacja PCA nr AC 117.

Rys. 10. Znak zgodności z normami PKN

Znak Zgodności z Polską Normą
Równolegle powstają inne inicjatywy dotyczące promowania swojego produktu poprzez dobrowolne poddanie go certyfikacji i uzyskanie znaku dającego przewagę konkurencyjną.
Polski Komitet Normalizacji wprowadził niedawno (2010 r.) Znak Zgodności z Polską Normą (Polskimi Normami) – rys. 10. Producent, importer, dystrybutor może wystąpić do PKN o przeprowadzenie oceny przedmiotu certyfikacji, dla którego zostały określone wymagania w jednej lub więcej z Polskich Norm. Oznaczenie wyrobu znakiem PN wskazuje, że produkt został wytworzony zgodnie z polskimi wymaganiami technicznymi oraz normami z zakresu systemu zarządzania jakością (ISO serii 9000) i zarządzania środowiskowego (ISO serii 14000). Proces wytwarzania wyrobu podlega więc nadzorowi, jest stabilny, natomiast materiały zastosowane w jego produkcji są przyjazne dla człowieka i środowiska.

Rys. 11. Znak VDE i GS

Przedstawiciele organizacji europejskich
Na terenie Polski działają także przedstawiciele znanych europejskich organizacji badających jakość, jak:
• Instytut Badań i Certyfikacji VDE Polska (znak VDE i GS – rys. 11),
• DEKRA – KEMA-KEUR (znak KEMA EUR – rys. 12),

Rys. 12. Znak KEMA EUR

• Keymark – dobrowolny znak potwierdzający zgodność ze zharmonizowanymi normami europejskimi wprowadzony przez CENELEC European Committee for Standardization, European Committee for Electrotechnical Standardization (znak Keymark – rys. 13),

Rys. 13. Znak Keymark

Laboratoria w Polsce
Wolność gospodarcza oraz możliwość otrzymania akredytacji przez dowolny podmiot spełniający określone wymagania zaowocowały powstaniem nowych jednostek i rejestrowaniem istniejących laboratoriów. W tabeli 1. zestawiono aktualną listę laboratoriów, które uzyskały akredytację Polskiego Centrum Akredytacji.

Specyficzne branże
Niektóre grupy branżowe odbiorców, takie jak:
• przemysł okrętowy,
• przemysł lotniczy cywilny i wojskowy,
• przemysł samochodowy,
• przemysł budowy taboru szynowego,
• przemysł jądrowy,
wymagają od dostawców specyficznych badań i znakowania znakami potwierdzającymi jakość produktów elektrycznych.

Współpraca UOKiK i PIGE

W Polsce nadzór rynku jest w rękach Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, działającego w terenie poprzez Państwową Inspekcję Handlową. Inspektorzy PIH realizując planowe i interwencyjne kontrole powinni stwierdzać, czy produkty oznakowane znakiem CE rzeczywiście spełniają wymogi norm, na które powołują się producenci wystawiając Deklarację Zgodności WE. Polska Izba Gospodarcza Elektrotechniki podejmuje próby ochrony rynku polskiego przed nieuczciwymi producentami i rozpoczęła współpracę z UOKiK.
Na dzisiejszym rynku dbanie o stan jakości produktów jest bardzo skomplikowanym procesem. Olbrzymia konkurencja na rynku globalnym, a szczególnie europejskim jest ciągłym poszukiwaniem przewag konkurencyjnych, zarówno w cenie produktu, jak również w udowadnianiu, poprzez certyfikację, wysokiej jakości i zgodności z normami.

mgr inż. Janusz Nowastowski
Autor jest sekretarzem zarządu
Polskiej Izby Gospodarczej
Elektrotechniki,
właścicielem firmy Elnowa
oraz portalu przewody.com.pl

Literatura i źródła
[1] Historia Elektryki Polskiej, Tom I. SEP, 1970 – www.elektrotechnika.org.pl/index.php?id = publikacje
[2] Historia BBJ – www.bbj-sep.com.pl
[3] Historia IEl – www.iel.waw.pl
[4] Historia SEP – www.sep.com.pl
[5] www.oznaczenie-CE.pl
[6] www.pcbc.gov.pl
[7] www.pca.gov.pl
[8] www.pkn.pl
[9] www.znak-b.pl
[10] www.vde-polska.pl
[11] www.dekra-certification.com.pl