Polski Komitet Normalizacyjny, śladem CENELEC, wprowadził nowelizację arkuszy normy PN IEC 60364, uznając je w formie dokumentu harmonizacyjnego HD. Niektórym arkuszom zmieniono tytuł – z „Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych” na „Instalacje elektryczne niskiego napięcia” z pozostawieniem niezmienionej części cyfrowej oznakowania – PN-HD 60364. Arkusze normy publikowane są w języku angielskim (oryg.) ze stroną tytułową w języku polskim.

W nowych arkuszach normy (tab. 1) wprowadzanych jest szereg nowych postanowień, uzupełnień i rozszerzeń wynikających z dotychczasowych doświadczeń.
Warto zwrócić uwagę na arkusz normy PN-HD 60364-4-41: 2007 Instalacje elektryczne niskiego napięcia. Część 4-41: Ochrona dla zapewnienia bezpieczeństwa. Ochrona przeciwporażeniowa (oryg.). Wersja polska jest obecnie w ankietyzacji. W normie tej zawarto zmiany wynikające z postanowień normy PN-EN 61140: 2005 Ochrona przed porażeniem prądem elektrycznym – Wspólne aspekty instalacji i urządzeń oraz zmiany wielu postanowień dotyczących kryteriów ochrony. W celu uzmysłowienia zakresu zmian, poniżej omówione są postanowienia ogólne normy oraz postanowienia dotyczące środka ochrony – samoczynne wyłączenie zasilania.

Norma PN-HD 60364-4-41

W normie PN-HD 60364-4-41 używane są terminy: „środek ochrony”, „środek ochrony podstawowej” oraz „środek ochrony przy uszkodzeniu”. Każdy z nich oznacza co innego. Termin środek ochrony oznacza środek składający się ze środka ochrony podstawowej i środka ochrony przy uszkodzeniu, albo jest środkiem spełniającym jednocześnie obie funkcje.
Norma PN-HD 60364-4-41: 2007 składa się z następujących działów i aneksów:
Wprowadzenie
Środek ochrony: samoczynne wyłączenie zasilania,
Środek ochrony: izolacja podwójna lub wzmocniona,
Środek ochrony: separacja elektryczna,
Środek ochrony: bardzo niskie napięcie w układzie SELV lub PELV,
Środek ochrony: ochrona uzupełniająca,
Aneks A (normatywny) Środki ochrony podstawowej (ochrony przed dotykiem bezpośrednim),
Aneks B (normatywny) Przeszkody i umieszczenie poza zasięgiem ręki,
Aneks C (normatywny) Środki ochrony stosowane tylko w instalacjach kontrolowanych przez osoby kwalifikowane lub poinstruowane,
Aneks D (informacyjny) Porównanie treści norm IEC 60364-4-41: 2001 i IEC 60364-4-41: 2005,

Wymagania podstawowe

Środek ochrony powinien składać się z:
• kombinacji niezależnych elementów zapewniających ochronę podstawową i ochronę przy uszkodzeniu, lub
• elementu ochrony wzmocnionej zapewniającej zarówno ochronę podstawową, jak i ochronę przy uszkodzeniu.
Przy wyborze środka ochrony należy brać pod uwagę możliwość jego zastosowania w określonych warunkach środowiskowych. Norma dopuszcza do powszechnego stosowania następujące środki ochrony:
• samoczynne wyłączenie zasilania,
• izolację podwójną lub wzmocnioną,
• separację elektryczną (ochronną) do zasilania jednego odbiornika,
• bardzo niskie napięcie SELV lub PELV,
Dodatkowo dopuszczono do ochrony podstawowej przeszkody i umieszczanie urządzeń poza zasięgiem ręki. Te środki ochrony mogą być stosowane jedynie w instalacjach dostępnych dla osób wykwalifikowanych lub poinstruowanych, lub osób znajdujących się pod nadzorem takich osób. Środki ochrony, które mogą być stosowane tylko w instalacjach nadzorowanych przez osoby wykwalifikowane lub poinstruowane, w których nie mogą być wykonywane samowolne (nieutoryzowane) zmiany to:
• środowisko nieprzewodzące,
• nieuziemione połączenia wyrównawcze,
• separacja elektryczna (ochronna) do zasilania więcej niż jednego odbiornika.
Jeżeli zastosowane środki ochrony przeciwporażeniowej nie mogą być skuteczne, to powinny być uzupełnione odpowiednio dobranymi środkami uzupełniającymi, które razem ze środkami podstawowymi zapewnią wymagany poziom bezpieczeństwa.
Środki ochrony „przy uszkodzeniu” (nazywane dotychczas środkami ochrony przed dotykiem pośrednim) mogą być pominięte w następujących przypadkach:
• metalowych wsporników izolatorów linii napowietrznych przymocowanych do budynków umieszczonych poza zasięgiem ręki,
• zbrojonych słupów betonowych linii napowietrznych, których zbrojenie nie jest dostępne,
• części przewodzących dostępnych o niewielkich wymiarach, których chwycenie ręką lub dotknięcie jest mało prawdopodobne, a przyłączenie przewodu ochronnego jest trudne albo niemożliwe,
• metalowych rur lub innych metalowych osłon urządzeń chronionych izolacją podwójną albo wzmocnioną.

Środek ochrony „samoczynne wyłączenie zasilania” w układach TN i TT

Według warunków określonych w normie PN-HD 60364-4-41 środek ochrony „samoczynne wyłączenie zasilania” powinien spełniać następujące wymagania stawiane:
• ochronie podstawowej zapewnianej przez izolację podstawową części czynnych albo przez zastosowanie obudowy lub ogrodzenia (przegrody),
• ochronie przy uszkodzeniu zapewnionej przez połączenia wyrównawcze i samoczynne wyłączenie zasilania.
Jako środek uzupełniający może (albo musi) być stosowany wyłącznik ochronny różnicowoprądowy wysokoczuły o I_Δn ≤ 30 mA. Wyłącznik ochronny różnicowoprądowy jest uzupełnieniem ochrony podstawowej i ochrony przy uszkodzeniu. Ochrona podstawowa, będąca składnikiem ochrony przeciwporażeniowej przez samoczynne wyłączenie zasilania, powinna być zapewniona przez zastosowanie izolacji podstawowej stałej lub gazowej, przy czym z izolacją gazową należy zainstalować współpracującą obudowę lub ogrodzenie. W ochronie przez samoczynne wyłączenie zasilania dopuszczone jest zastosowanie środków ochrony podstawowej w postaci przeszkód lub umieszczenia poza zasięgiem ręki, jednak pod warunkiem, że osoby postronne będą kontrolowane lub nadzorowane przez osoby wykwalifikowane lub poinstruowane.
Ochrona przy uszkodzeniu polega na zastosowaniu:
• uziemienia ochronnego,
• połączeń wyrównawczych ochronnych,
• samoczynnego wyłączenia zasilania,
• wysokoczułego wyłącznika różnicowoprądowego.
Uziemienia ochronne powinny odpowiadać wymaganiom obejmującym uziemienia ochronne i połączenia wyrównawcze, zawartym w arkuszu normy: PN IEC 60364-5-54.
Środek ochrony przy uszkodzeniu samoczynne wyłączenie zasilania powinien być realizowany przez urządzenie ochronne wyłączające zasilanie w czasie zapewniającym, że powstały prąd rażeniowy nie doprowadzi do niedopuszczalnych skutków patofizjologicznych. Maksymalne czasy wyłączenia zasilania w razie wystąpienia pojedynczego uszkodzenia w układach sieci TN i TT mają różne wartości (tab. 2):
1. w obwodach odbiorczych, w których prądy nie mogą przekraczać 32 A,
2. w obwodach rozdzielczych i odbiorczych typu TN nie wymienionych w pkt 1,
3. w obwodach rozdzielczych i odbiorczych typu TT nie wymienionych w pkt 1.
W obwodach o prądzie roboczym przekraczającym 32 A dopuszcza się samoczynne wyłączenie zasilania w czasie nieprzekraczającym: w układach TN – 5 s, w układach TT – 1 s.
W układach prądu przemiennego ochrona uzupełniająca w postaci wysokoczułego wyłącznika różnicowoprądowego powinna być zastosowana w obwodach zasilających:
a – gniazda wtyczkowe o prądzie znamionowym nieprzekraczającym 20 A, przeznaczone do użytkowania przez osoby niekwalifikowane (do powszechnego użytku),
b – urządzenia ruchome o prądzie znamionowym nieprzekraczającym 32 A użytkowane na zewnątrz pomieszczeń.
Pozostałe postanowienia normy PN-HD 60364-4-41 są zbliżone do postanowień obecnej normy PN-IEC 60364-4-41.

Wspólne aspekty instalacji i urządzeń

Mało znana norma PN-EN 61140: 2005 Ochrona przed porażeniem prądem elektrycznym – Wspólne aspekty instalacji i urządzeń została ustanowiona przez PKN w roku 2005. Jej celem jest podanie podstawowych zasad i wymagań wspólnych dla instalacji, sieci i urządzeń elektrycznych lub niezbędnych do ich koordynacji. Postanowienia i wymagania tej normy odnoszą się głównie do ochrony przeciwporażeniowej w obiektach elektroenergetycznych niskiego napięcia. Niektóre postanowienia odnoszą się również do urządzeń wysokiego napięcia lub tylko do urządzeń wysokiego napięcia. W normie tej określono zasady ochrony przeciwporażeniowej często odbiegające od stosowanych dotychczas. Przyjęto szereg nowych pojęć i terminów lub nadano nowe znaczenia pojęciom znanym i szeroko stosowanym. Jedną z nowości jest to, że w sposób odmienny niż dotychczas uznano jako izolację podstawową zarówno izolację stałą, jak i gazową. Przy stosowaniu izolacji podstawowej stałej, podobnie jak dotychczas nie jest wymagane jednoczesne stosowanie innych środków ochrony podstawowej. Przy stosowaniu izolacji podstawowej gazowej konieczne jest zapobieganie dostępowi do niebezpiecznych części czynnych lub przekroczeniu granicy strefy niebezpiecznej przez zastosowanie jednocześnie przegrody, obudowy, przeszkody lub umieszczenie poza zasięgiem ręki (w urządzeniach niskiego napięcia). Postanowienia normy są przewidziane do stosowania tylko wtedy, gdy będą włączone lub powołane w stosownych normach. Jest to więc coś w rodzaju „normy matki”. Stąd włączenie jej postanowień do arkusza normy PN-HD 60364-4-41: 2007.

Sprawdzenia

Ukazał się też dawno oczekiwany arkusz normy PN-HD 60364-6: 2007 Instalacje elektryczne niskiego napięcia. Część 6: Sprawdzanie. Regulacja składa się z dwóch części: 6-61 dotyczącej badań odbiorczych instalacji elektrycznych nowych, modernizowanych i przebudowywanych, oraz części 6-62 dotyczącej badań okresowych instalacji elektrycznych będących w eksploatacji. W zapisach normy podano metodykę kompleksowych badań odbiorczych i eksploatacyjnych:
1 – ciągłości przewodów,
2 – rezystancji izolacji przewodów i urządzeń,
3 – ochrony SELV, PELV i separacji elektrycznej
4 – rezystancji podłóg i ścian,
5 – ochrony przez samoczynne wyłączenie napięcia,
6 – dodatkowych ochron, np. wyłączników różnicowoprądowych,
7 – badań polaryzacji zwłaszcza w instalacjach jednofazowych,
8 – sprawdzenia kolejności faz,
9 – sprawdzenia działania i spadków napięcia.
W części 6-62 podana jest metodyka ustalania terminów badań okresowych, odwołania do technik pomiarowych omówionych w części 6-61 i w załącznikach. Istotnym elementem normy są wzory formularzy do opisu badanych instalacji oraz protokołów z pomiarów do przedstawienia wyników przeprowadzonych badań, ich interpretacji i wniosków co do możliwości dalszej eksploatacji badanej instalacji oraz zaleceń zmierzających do poprawy jej stanu technicznego. W normie jest również kilkustronicowy wykaz punktów, które należy sprawdzić w czasie oględzin instalacji.

Podsumowanie

Wszystkie z omawianych norm są publikowane w języku angielskim, co niewątpliwie utrudnia korzystanie z nich. Jest jednak nadzieja, że w związku z przygotowywaną nowelizacją rozporządzenia w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać obiekty budowlane i ich usytuowanie, nastąpi przyspieszenie ich tłumaczenia i ustanowienia w języku polskim, aby mogły być powoływane w znowelizowanym rozporządzeniu zgodnie z ustawą o normalizacji, która w art. 5 mówi: „polskie normy mogą być powoływane w przepisach prawnych po ich opublikowaniu w języku polskim”. Oznacza to, że normy przyjęte w drodze uznania, czyli opublikowane w języku oryginału angielskiego, nie mogą być powoływane w przepisach prawnych.

Michał Świerżewski